Η «αρχόντισσα της Άρτας»: Παναγία η Παρηγορήτισσα, το Βυζαντινό αρχιτεκτονικό θαύμα με τον τρούλο που αιωρείται
Η «αρχόντισσα της Άρτας», η εκκλησία της Παρηγορήτισσας βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του λόφου Περάνθης, στην Άρτα. Θεμελιώθηκε το 1285 από τον Νικηφόρο Α΄ Κομνηνό Δούκα.
Η Παναγία Παρηγορήτισσα είναι το σπουδαιότερο βυζαντινό μνημείο της Άρτας, ένα αριστούργημα, του οποίου ο τρούλος αιωρείται, με αποτέλεσμα να έχει γίνει αντικείμενο μελέτης ακόμη και από το Πολυτεχνείο. Η θρύλος μάλιστα λέει ότι ο πρωτομάστορας ζήλεψε το επίτευγμα του βοηθού του και γι’ αυτό τον δολοφόνησε!
Η Παναγία Παρηγορήτισσσα ξεκίνησε να χτίζεται το 1260 από τον Μιχαήλ Β´ Άγγελο Κομνηνό -Δούκα, ο οποίος ήταν Δεσπότης της Ηπείρου και τη γυναίκα του βασίλισσα Θεοδώρα, την κατοπινή Αγία Θεοδώρα, η οποία είναι και πολιούχος της Άρτας.
Ο επιβλητικός ναός εντυπωσιάζει με τον γλυπτό πλούσιο διάκοσμο, τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες του. Ωστόσο, αυτό που τον κάνει μοναδικό είναι η αρχιτεκτονική έμπνευση και πρωτοπορία με τον τρούλο που αιωρείται.
Ο πρωτομάστορας θέλοντας να κρατήσει τον τρούλο- στον οποίο δεσπόζει το ψηφιδωτό του Παντοκράτορα- ορατό από την είσοδο, αλλά και για να υπάρχει ευρυχωρία και επαρκής φωτισμός, επινόησε και εφάρμοσε ένα πρωτότυπο και ιδιαιτέρως τολμηρό σχέδιο στήριξης του τρούλου.
Κατόρθωσε να στηρίξει τον τρούλο με μια εντυπωσιακή μέθοδο, αποφεύγοντας να βάλει κολόνες στο κέντρο του ναού. Στις τέσσερις γωνιές της εκκλησίας τοποθέτησε από ένα ζευγάρι κολόνες στήριξης και πάνω σε αυτές έβαλε οριζοντίως κορμούς κιόνων πακτωμένους στους τοίχους.
Στο ελεύθερο τμήμα αυτών που εξείχαν προς το εσωτερικό του ναού, τοποθετήθηκε ένας δεύτερος όροφος από κίονες και έτσι με αυτό το σύστημα, δηλαδή κολόνα σε κολόνα, οδηγήθηκε με ένα πυραμοειδές σχήμα και με σχεδόν αιωρούμενους κίονες προς τον τρούλο.
Τα κιονόκρανα φαίνεται να είναι παρμένα από διάφορα κτίρια της Αμβρακίας, ακόμα και της αρχαίας Νικόπολης. Κάποιοι από τους κίονες, λόγω του μεγάλου βάρους που σήκωναν έσπασαν και έπεσαν.
Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, όταν ο Φαϊκ πασάς κατέλαβε την Άρτα προσπάθησε να αποσπάσει από τα μνημεία της Άρτας διάφορα γλυπτά για να στολίσει το τζαμί του. Ανάμεσα στα άλλα θέλησε να αφαιρέσει και κάποιους από τους κίονες στήριξης του τρούλου. Καθώς όμως προσπαθούσαν να τις πάρουν, οι πρόβολοι έσπασαν και σκότωσαν όλους τους ανθρώπους του πασά, μετά από αυτό δεν ξαναπροσπάθησε ποτέ κάτι ανάλογο ο Φαϊκ.
Γλυπτός και γραπτός διάκοσμος
Εκτός από τα κιονόκρανα γραπτή διακόσμηση έχουμε και στις εσωτερικές αψίδες του τρούλου:
- Το βόρειο αψίδωμα έχει ως θέμα την Γέννηση του Χριστού και γύρω-γύρω στέκουν άγιοι, προφήτες, ποιμένες, μάγοι και ευαγγελιστές.
- Στο δυτικό αψίδωμα βλέπουμε την μορφή του Αμνού του Θεού του Αίροντος την αμαρτίαν του κόσμου. Εκατέρωθεν υπάρχουν μορφές ζώων, που συμβολίζουν τους ευαγγελιστές και τους προφήτες.
Η διακόσμηση αυτή προέρχεται από θέματα της δύσης και κατά πάσα πιθανότητα κατασκευάστηκαν από Ιταλούς καλλιτέχνες. Η γραπτή διακόσμηση των τοίχων πρέπει να έγινε σε τρία επάλληλα στρώματα:
- το παλαιότερο 1ο στρώμα πραγματοποιήθηκε από τον μοναχό Ανανία και σώζεται στην κόγχη του ιερού,
- το 2ο χρονολογείται τον 17ο αι. και ανήκει στην κρητική παράδοση,
- στο νεότερο 3ο στρώμα ανήκει η εικόνα του Άγιου Ιωάννη και η διακόσμηση του νάρθηκα, χρονολογείται τον 18ο αι. και φαίνεται μέτριας ποιότητας.
Στο τέμπλο υπάρχουν και 3 φορητές εικόνες του 18ου αι.. Η πιο σημαντική είναι η θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς της Παρηγορήτισσας.
Τα ψηφιδωτά του τρούλου
Παρόλες τις φθορές σώζονται αρκετά καλά τα βυζαντινά ψηφιδωτά του τρούλου, των λοφίων και της ανατολικής κάμαρας στην βάση του τρούλου.
Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλεί η εικόνα του παντοκράτορα, που δεσπόζει στο τρούλο. Οι διαστάσεις του είναι τεράστιες: διάμετρος φωτοστέφανου 3,23μ., πλάτος κεφαλής 2,22μ., διάμετρος ματιού 0,80μ. Λόγω του ύψους όμως, δημιουργούνται οφθαλμαπάτες και οι μεγάλες διαστάσεις φαίνονται φυσιολογικές. Για την κατασκευή των ψηφιδωτών χρησιμοποιήθηκαν ψηφίδες από πέτρα και μάρμαρο, καθώς και κατασκευασμένες από πηλό και υαλόμαζα, αλλά και άλλες επενδυμένες με φύλλα χρυσού και αργύρου.
Ο λαϊκός θρύλος
Σύμφωνα με την παράδοση, το κτίσιμο του ναού ειχε αναλάβει ένας σπουδαίος πρωτομάστορας. Ενώ οι εργασίες είχαν προχωρήσει αρκετά, αυτός επειδή ήταν περιζήτητος κλήθηκε να βγάλει τα σχέδια για μια άλλη εκκλησία. Αποφάσισε τότε να φύγει για λίγο αναθέτοντας στον βοηθό του τη συνέχιση του έργου μέχρι να επιστρέψει. Ο βοηθός του όμως, που ήταν ιδιαίτερα ευφυής και καλαίσθητος, άλλαξε τα σχέδια του πρωτομάστορα και το έχτισε με τον δικό του τρόπο.
Όταν ο πρωτομάστορας επέστρεψε και είδε την εκκλησία ολοκληρωμένη , εντελώς διαφορετική και ασύγκριτα πιο όμορφη από τα δικά του σχέδια, ζήλεψε. Ο φθόνος τον οδήγησε στα άκρα και αποφάσισε να εκδικηθεί το βοηθό του, Κάλεσε τον κάλφα στην κορυφή της στέγης προφασιζόμενος ότι ήθελε να του υποδείξει μια ατέλεια. Εκείνος πιστεύοντας ότι το έργο του ήταν αψεγάδιαστο, ανέβηκε μαζί του για να δει τι ήταν αυτό που βρήκε ο πρωτομάστορας.
Όταν έσκυψε για να δει, ο πρωτομάστορας τον έσπρωξε στο κενό. Εκείνος όμως πρόλαβε να πιαστεί πάνω του και έτσι παρασύρθηκαν και οι δύο. Ο θρύλος λέει ότι τα σώματά τους έχουν απολιθωθεί και βρίσκονται σαν δυο κόκκινες πέτρες στον περίβολο του ναού. Οι δύο κατακόκκινες πέτρες, που βρίσκονται μέχρι και σήμερα στο πίσω μέρος του ναού, δεν έχουν καμία σχέση με κανένα άλλο πέτρωμα στον περίβολο.
Ο θρύλος συνεχίζεται και υποστηρίζει ότι η Παναγία εμφανίστηκε στη μάνα του κάλφα για να την παρηγορήσει για τον άδικο χαμό του γιου της και γι ‘αυτό η εκκλησία ονομάζεται Παρηγορήτισσα ή Παρηγορήτρια.
Δείτε τα βίντεο
